गर्मीमा चिसो रहनुलाई विज्ञानले के भन्छ?

गर्मीमा दमनकारी तापक्रमले मानव स्वास्थ्यमा जोखिम देखि बाली नष्ट गर्ने र जङ्गलमा आगो लाग्ने जोखिम बढाउने गरी दूरगामी प्रभाव पार्न सक्छ। २०१९ मा चरम गर्मीले विश्वभर तीन लाख ५६ हजार मानिसहरूको मृत्यु भएको अनुमान गरिएको छ। अनुमानका अनुसार यसलाई सबैभन्दा खतरनाक तर बेवास्ता गरिएको प्राकृतिक खतराहरू मध्ये एक भनिएको छ। विश्व स्वास्थ्य संगठनले १९९८ र २०१७ को बीचमा एक लाख ६६ हजार  मानिसको मृत्यु भएको अनुमान गरेको छ। यसमा थोरै शंका छ । संसारभर गर्मीको लहरमा परेका मानिसहरूको संख्या बढ्दै गएको छ। 

र जलवायु परिवर्तनका कारण, गर्मीको लहरहरू भविष्यमा थप बारम्बार र तीव्र हुने सम्भावना छ।

अमेरिकामा, अत्यधिक गर्मीले प्रत्येक वर्ष अनुमानित एक हजार ६ सय मानिसहरूको ज्यान लिन्छ। जबकि यसले स्वास्थ्य सेवाहरूमा पनि ठूलो तनाव ल्याउन सक्छ।

गर्मीमा कसरी चिसो रहने ?

तातो मौसममा चिसो राख्नु महत्त्वपूर्ण छ किनकि यसले स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्न सक्छ । तापमान असहज स्तरमा बढ्दा राहत पाउने केही सरल उपायहरु छन्।

बिहान ११ बजेदेखि दिउँसो ३ बजेसम्म घाममा ननिस्कने—सामान्यतया दिनको सबैभन्दा तातो समय—कि त घरभित्र वा छाया दार क्षेत्रमा बस्ने। तातो र चिसो पेयहरू सहित धेरै तरल पदार्थहरू पिउनु पनि महत्त्वपूर्ण छ। 

स्ट्रबेरी, काँक्रो, सलाद र खरबुजा जस्ता उच्च पानी भएका फलफुल खाँदा पनि हाइड्रेटेड रहन मद्दत गर्न सक्छ। मसला दार र तातो खानेकुराले हामीलाई बढी पसिना निकालेर चिसो रहन मद्दत गरेको पनि देखिएको छ ।

कपडाको रङ मिश्रित भए — सन् १९८० को दशकमा बेडुइन जनजातिहरूको अध्ययनले हल्का वा अँध्यारो कपडा लगाउने बीचमा थोरै भिन्नता रहेको देखाएको छ — छाडा फिट हुने लुगा लगाउनाले छालालाई जोगाउन मद्दत गर्न सक्छ। काखमा हावा फैलाउन मद्दत गर्न सक्छ ।

चिसो राख्नको लागि आफ्नो घरका सबै झ्यालहरू खोल्ने बारे दुई पटक सोच्नुपर्छ। यदि बाहिरको तापक्रम भित्रभन्दा बढी छ भने, सम्भावित चिसो आश्रय गुमाउन सकिन्छ। कोठमा घाम छिर्न नदिन पर्दाहरू बन्द गर्न सकिन्छ। 

चिसो रहन सजिलो तरिकाहरू मध्ये एक पानी वाष्पीकरणको रूपमा हावामा तापमान परिवर्तनको फाइदा उठाउन सकिन्छ। चिसो पानीमा नुहाउने वा पौडी खेल्दा छिट्टै चिसो हुन मद्दत गर्न सक्छ। पुरातन समाजहरूमा, माटोको भाँडो पानी वा भिजेको पानाहरू झ्याल वा सुक्खा ठाउँको अगाडि राखिन्थ्यो, जसले हावालाई चिसो बनाउन मद्दत गर्दथ्यो। बरफको कचौरा वा चिसो भिजेको पानामा हावा उडाउन फ्यान प्रयोग गर्दै हुनुहुन्छ भने यसले पनि काम गर्न सक्छ।

फ्यानहरुले सामान्यतया ३५ सि (९५ एफ) सम्मको तापक्रममा मद्दत गर्ने विश्वास गरिन्छ। तर यसभन्दा माथि शरीरमा तातो हावा उडाउँदा अवस्था बिग्रन्छ र निर्जलीकरण पनि बढ्न सक्छ। यो पनि याद गर्नुपर्छ। फ्यानहरुले काम गर्नको लागि मोटर प्रयोग गर्छन्, र त्यसैले तिनीहरू दौडँदा केही गर्मी उत्पन्न गर्छन्, त्यसैले हावाको प्रवाह सुधार गर्न झ्याललाई अलिकति खुला राख्नु राम्रो विचार हो।

दीर्घकालीन रूपमा हामीले हाम्रा घरहरू र भवनहरूलाई उच्च तापक्रममा चिसो रहन अनुकूलन गर्न सक्ने धेरै तरिकाहरू छन्। हावा क्याचरहरू, टावरहरू जसले भवनहरूमा क्रस भेन्टिलेसन सिर्जना गर्दछ र हजारौं वर्षदेखि समाजहरूले प्रयोग गर्दै आएका छन्, कोरिडोरहरूमा हरियो छाना । रुखहरू शहरहरूलाई चिसो राख्ने एउटा अचम्मको तरिका हो। र सडक वा बगैंचामा रहेको एउटा रूखले पनि मापन योग्य चिसो लाभहरू प्रदान गर्न सक्छ। यसैबीच, टोकियो जस्ता शहरहरूले फराकिलो सहरलाई चिसो राख्न नयाँ तरिकाहरू प्रयोग गरेका छन्। सोलार ब्लकिङ पेन्टदेखि लिएर नयाँ प्रकारका न्यून ऊर्जा वातानुकूलितसम्म।

गर्मीमा सुत्दा 

मानव निद्रा चक्र (सबै स्तन धारी जनावरहरूको) मा तापमान महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। जब हामी सुत्ने समयको नजिक पुग्छौं, हाम्रो मुख्य शरीरको तापक्रम सामान्यतया हाम्रो मुटुको गतिसँगै घट्छ। यसले निद्राको परिचित अनुभूतिमा योगदान पुर्‍याउँछ भन्ने विश्वास गरिन्छ। हाम्रो हात र खुट्टाका नसाहरू पनि खुल्छन् जसले गर्दा तिनीहरूबाट धेरै रगत प्रवाह हुन सक्छ, जसले हाम्रो छालाको तापक्रम बढाउँछ र गर्मी बढाउँछ।

तर तातो रातहरूमा, हाम्रो शरीरलाई गर्मी गुमाउन गाह्रो हुन्छ, यसको मतलब हाम्रो निद्राको क्षमता पनि कमजोर हुन्छ। रातको तापक्रमले पनि निद्रामा बाधा पुर्‍याउन सक्छ, जसले गर्दा मानिसलाई भोलिपल्ट थप थकान महसुस हुन्छ।

निद्राको लागि कोठाको तापमान १९ देखि २१सी को बीचमा हुनुपर्छ।  यद्यपि केही अनुसन्धानले हाम्रो छालाको तापमान ३१(३५सी बीचमा राख्नुपर्ने सुझाव दिन्छ। 

राति शरीरमा हावाको मात्रा बढाउन फ्यान प्रयोग गर्नु राम्रो विकल्प हुन सक्छ। माथिल्लो वा छतका फ्यानहरुले विशेष गरी शरीरमा हावाको हल्का प्रवाह वितरण गर्न मद्दत गर्दछ, जसले गर्दा मानिसहरू रातमा उठ्ने संख्या घटाउँछ अध्ययनहरुले देखाएको छ। 

यदि हल्का हावा छ भने झ्यालहरू खोल्दा पनि मद्दत गर्न सक्छ, तर शहरहरूमा, बाहिरको आवाजले निन्द्रा अझ खराब बनाउन सक्छ। दिनको समयमा आफ्नो पर्दा बन्द राख्नु, विशेष गरी जब घाम झ्यालहरूमा आउँछ,  त्यसो गर्दा सुत्ने कोठालाई धेरै तातो हुनबाट बचाउन मद्दत गर्न सक्छ।

रातको खाना ढिलो खानुँहुँदैन। बेलुकाको खाना ढिलो खानु रातको समयमा शरीरको तापक्रम वृद्धिसँग जोडिएको हुन्छ, जसले हाम्रो निद्रामा बाधा पुर्‍याउँछ।

गर्मी मौसमले हाम्रो स्वास्थ्यमा कस्तो असर गर्छ? 

मानव शरीरको तापमान ३५ दशमलव ०१ सी र ३७ दशमलव ७६ सी (९५ देखि ९९ दशमलव ९ एफ) को बीचमा हुन्छ। यसलाई कसरी मापन गरिन्छ भन्ने आधारमा, यद्यपि अधिकांश चिकित्सा विशेषज्ञहरूले ३६ दशमलव ८ सी (९८ दशमलव२एफ) को औसत स्वीकार गर्छन्। जब वरपरको हावा यो तापक्रममा पुग्छ वा बढी हुन्छ, विशेष गरी जब आर्द्रता उच्च हुन्छ, शरीरको आफैलाई चिसो पार्ने क्षमता कमजोर हुन्छ। २०२० को एक अध्ययनले मानव शरीर गम्भीर स्वास्थ्य प्रभाव बिना बाँच्न सक्ने माथिल्लो सीमा ३५ सी (९५ एफ) को भिजेको बल्ब तापमान हो । जुन तापमान र आर्द्रता दुवैको एक साथ मापन हो। आर्द्रताको उच्च स्तरमा, पसिना वाष्पीकरण गर्न र चिसो हुन गाह्रो हुन्छ।

जब शरीर धेरै तातो हुन्छ वा यसको तापमान विनियमित गर्न संघर्ष गर्दछ, यसले गर्मीमा थकान निम्त्याउन सक्छ। यो चाँडै वा केही घण्टामा आउन सक्छ। यसका लक्षणहरु बेहोस महसुस हुनु, अत्यधिक पसिना आउनु, छालाको छाला, ऐँठन र वाकवाकी लाग्नु आदी। यसले हिट स्ट्रोक पनि निम्त्याउन सक्छ, जसको मतलब शरीरले अब गर्मीलाई व्यवस्थापन गर्न सक्दैन र चिकित्सा मद्दत खोज्नुपर्छ। लक्षणहरूमा अलमल महसुस हुनु, बान्ता वा वाकवाकी लाग्नु, पसिना आउनु, छाला धेरै तातो हुनु, र चेतना गुमाउनु वा चोट लाग्नु आदी समावेश छ।

गर्मीको लहरले विभिन्न स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ, टाउको दुख्ने र डिहाइड्रेसनदेखि लिएर हृदयघात र श्वासप्रश्वास सम्बन्धी समस्याहरू, जसले कहिलेकाहीं मृत्यु पनि निम्त्याउन सक्छ। सबै उमेरका मानिसहरू गर्मी प्रति संवेदनशील हुँदा, वृद्धहरू हिट स्ट्रोक को समयमा विशेष जोखिममा हुन्छन् किनभने तिनीहरू आफ्नो शरीरको तापक्रमलाई कम गर्न सक्षम हुन्छन्, र गर्मीमा तनावको कारण हृदयको समस्याहरू बढी हुने सम्भावना हुन्छ। अन्तर्निहित (क्रोनीक डिजिज) स्वास्थ्य अवस्था भएका व्यक्तिहरू पनि विशेष गरी कमजोर हुन्छन्।

विश्वव्यापी जनसंख्याको आधा र लगभग एक अरब कामदारहरू हानिकारक रूपमा उच्च तापमान अवधिको सामना गर्ने  अनुमान गरिएको छ ।

गर्मी मौसम गर्भावस्था र जन्म मा खराब नतिजा, उच्च आत्महत्या दर, मानसिक स्वास्थ्य समस्या र अस्पताल भर्ना वृद्धि संग सम्बन्धित छ।

केही औषधिहरूले तातो फ्ल्यासको जोखिम बढाउन सक्छ। उदाहरणका लागि, एपिलेप्सी र पार्किन्सनका लागि केही औषधिहरूले पसिना कम गर्छ र चिसो रहन गाह्रो बनाउँछ। डाइयुरेटिक्सले पिसाबको रूपमा शरीरबाट हराएको पानीको मात्रा बढाउन सक्छ र खनिज असन्तुलन निम्त्याउन सक्छ।

के गर्मी छालाहरूले असमानतालाई अझ खराब बनाउँछ?

जलवायु परिवर्तनले सबैलाई एकै किसिमले असर गर्दैन। यसको असमानताले गरिबलाई असर गर्छ, र प्रायः जातीय रेखाहरूमा विभाजित हुन्छ। जलवायु परिवर्तनलाई ड्राइभ गर्ने कार्बन उत्सर्जनमा थोरै योगदान गरेका अफ्रिकाका देशहरूले खडेरी र तातो तापक्रमको प्रभाव अझ बलियो महसुस गर्नेछन्। अफ्रिकामा तातो तापक्रमले पश्चिमी घरहरूको नजिक समाचार बनाउँदैन र जलवायु परिवर्तन शिखर सम्मेलनहरूमा अफ्रिकी आवाजहरू राम्रोसँग प्रतिनिधित्व गर्दैनन्।

तापक्रम बिस्तारै बढ्दै जाँदा, हिट स्ट्रोक घातक साबित हुन सक्छ। केही अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको लागि, गर्मीले अन्य चुनौतीहरू ल्याउन सक्छ। आंशिक दृष्टि भएका व्यक्तिहरूले धूपको चश्मा लगाउन चाहँदैनन् किनभने यसले दृश्य संकेत अस्पष्ट पार्छ जबकि टोपीले अन्धा व्यक्तिहरूको प्रतिध्वनिलाई पनि असर गर्न सक्छ। 

गर्मीले तपाईको दिमागलाई कसरी असर गर्छ?

तापक्रम बढ्दै जाँदा यसले हामी सबैलाई अलि बढी चिडचिडा, क्रोधित र तनावग्रस्त र कम खुसी बनाउँछ । 

लक्षणहरू तुलनात्मक रूपमा सामान्य देखिन्छन्। ट्राफिकमा फसेको बेला मोटर चालकहरूले आफ्नो हर्न बजाउने सम्भावना अलि बढी हुन्छ, र प्रहरीले सामान्यतया अव्यवस्थित व्यवहारमा वृद्धि भएको देख्छ।

तर, केही लक्षणहरू अलि बढी चिन्तित हुन्छन्। अष्ट्रेलियामा गरिएको अनुसन्धानले तापमान २७ सी ९८० एफ० वरिपरि हुँदा अस्पताल भर्ना हुनेहरूको संख्या बढ्ने अध्ययनले देखाएको छ।  र ग्रीसमा गरिएको एक अध्ययनले देशमा ३० प्रतिशत हत्याहरू २५सी ९७७ एफ० भन्दा माथि भएको देखाएको छ। मेक्सिकोमा, तातो मौसमले तनाव बढाउने विश्वास गरिन्छ, त्यसैले गर्मीको लहरमा हाम्रो चिसो राख्न प्रयास गर्नु हाम्रो लागि उत्तम हुन्छ।

घामले किन दुख्छ?

तातो मौसमले अर्को जोखिम पनि ल्याउँछ ( घाम लाग्ने। सनबर्न पछिको प्रभावले धेरै दिनसम्म असहज महसुस गराउन सक्छ। तर वास्तवमा के भइरहेको छ? 

हाम्रो छालामा नोसिसेप्टरहरूले दुखाइ पत्ता लगाउँछन्। विशेष गरी एउटा च्यानल ओभरहेटिंगको लागि जिम्मेवार छ ( टिआरपिभि १ (यद्यपि तापक्रम ४२ सी १०७ दशमलव ६ एफ) नपुगेसम्म यो सामान्यतया सक्रिय हुँदैन।

एकचोटि छाला त्यो थ्रेसहोल्डमा पुगेपछि, च्यानल सक्रिय हुन्छ, जसले फलस्वरूप सम्पूर्ण तंत्रिका सक्रिय पार्छ र मस्तिष्कमा दुखाइ पठाउँछ।

जब हामी घाममा जल्छौँ, हाम्रो छाला फुल्छ (यसले छाला गुलाबी हुन्छ)। यो सुजनले टिआरपिभि १ च्यानललाई संवेदनशील बनाउँछ। यसको मतलब हामी निरन्तर असहज महसुस गर्छौं र मनतातो नुहाउने जस्ता कुरा पनि अत्यधिक तातो महसुस गर्न सक्छ।

गर्मीमा कसरी हाइड्रेटेड रहने ?

हाइड्रेटेड रहनु भनेको जनस्वास्थ्यको निरन्तर सन्देश हो। दशकौंदेखि हामीलाई स्वास्थ्य अधिकारीहरूले दिनमा ६ देखि ८ गिलास, वा २ देखि ३ लिटर पानी पिउन आग्रह गरेका छन्। तर जब तापक्रम बढ्छ, तरल पदार्थ कायम राख्नु पर्ने आवश्यकता अझ महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

लगातार पानीको सेवन बिना (जुन हाम्रो शरीरको वजनको ६० प्रतिशत र ७० प्रतिशत बीचमा हुन्छ), हामी निर्जलित हुन थाल्छौं। निर्जलीकरणको पहिलो विश्वसनीय संकेत तिर्खा बढेको छ, जब शरीरको वजनको लगभग २ प्रतिशत हराएको छ। शारीरिक परिश्रम वा व्यायामको साथमा निर्जलीकरण धेरै छिटो हुन्छ। हल्का डिहाइड्रेशनले पनि थकान र थकान निम्त्याउन सक्छ, र शरीरले पानी बचाउन पसिना आउन बन्द गरेको कारण अत्यधिक तातो हुन्छ।

हामी मध्ये धेरैले सहजै एक गिलास पानीको लागि पुग्छौं, तर यो सधैं उत्तम विकल्प नहुन सक्छ। केहि अवस्थामा, दूध राम्रो हुन सक्छ, किनकि यसमा थोरै मात्रामा नुन र चिनी हुन्छ जुन पसिनाबाट गुमाउन सक्छ। नरिवलको पानीमा अत्यावश्यक तत्वहरू पनि पाइन्छ जुन अत्याधिक पसिनाका कारण हराइन्छ।

हाइड्रेटेड रहनु महत्त्वपूर्ण भए पनि, धेरै पिउने पिउने बानिमा  पनि ध्यान दिनुपर्छ। यो बिन्दुमा पुग्ने सम्भावना कम हुँदाहुँदै पनि, छोटो अवधिमा अत्यधिक मात्रामा पानी पिउने ( केही घण्टामा धेरै लिटरको क्रममा ( पानीको विषाक्तको लक्षणहरू निम्त्याउन सक्छ, जहाँ शरीरले पसिना बगाएर यसलाई बनाउन सक्दैन। हराएको क्लोराइडलाई द्रुत रूपमा बदल्नुपर्छ, र गम्भीर अवस्थामा यसले दुःखद परिणामहरू निम्त्याउन सक्छ।

घाममा कसरी सुरक्षित रहन सकिन्छ?

गर्मीमा बाहिर जानु पर्ने व्यक्तिहरूका लागि, सन स्क्रिन राम्ररी प्रयोग गर्न र लागू गर्नु महत्त्वपूर्ण छ, तर अन्य सुरक्षात्मक कदमहरू पनि अपनाउनु महत्त्वपूर्ण छ। अष्ट्रेलियाले ‘स्लिप, स्लप, स्ल्याप’ विधि सिफारिस गर्दछ, विशेष गरी बच्चाहरूका लागि, मानिसहरूलाई ‘सर्ट लगाउन, सन स्क्रिन र टोपी लगाउन’ साथै छाया खोज्न र सबैभन्दा तातो घण्टाबाट बच्न प्रोत्साहित गरिन्छ। यी सरल कदमहरूले देशलाई छालाको क्यान्सरको उच्च दर कम गर्न मद्दत गरेको छ।

बच्चाहरू जसको छाला धेरै पातलो र संवेदनशील हुन्छ तिनीहरूलाई बचाउनको लागि फरक दृष्टिकोण चाहिन्छ। अष्ट्रेलियाका सूर्य सुरक्षा विशेषज्ञहरूका अनुसार छ महिना वा त्योभन्दा कम उमेरका बच्चामा सन स्क्रिन कहिल्यै प्रयोग गर्नु हुँदैन र एक वर्ष मुनिका बच्चालाई प्रत्यक्ष यूभी किरणहरूको सम्पर्कमा आउनु हुँदैन। यसको सट्टा, बच्चाहरूलाई छायामा राख्नुपर्छ र हल्का, ढीलो फिटिङ्ग लुगा लगाउनु पर्छ जसले हावा घुम्न अनुमति दिन्छ र एक नरम टोपी जसले निस्सासनको जोखिममा पार्दैन। निस्सन्देह, तातो दिनमा बच्चाहरूलाई कारमा छोडिनु हुँदैन।

तातो कारहरूको खतरा

एउटा कारले १० मिनेटमा ११ सी वा २० एफ सम्म ताप्न सक्छ, जबकि बच्चाहरूको शरीरको तापक्रम वयस्क को भन्दा तीन देखि पाँच गुणा छिटो बढ्छ। अमेरिकामा मात्रै विगत २५ वर्षमा तातो कारमा ९०० भन्दा बढी बालबालिकाको मृत्यु भएको छ । र यो केवल बच्चाहरूलाई जानाजानी कारहरूमा छोडिएको मात्र होइन। सुतिरहेको बच्चा पछाडिको सिटमा छ, विशेष गरी यदि दिनचर्याहरू (जस्तै नर्सरी छोड्ने) परिवर्तन गरिएको यो बिर्सन धेरै सजिलो छ ।

यसैले रोकथामका सुझावहरूमा बाहिर निस्कनुअघि आफ्नो सम्पूर्ण सवारी साधन जाँच गर्ने बानी बसाल्नु,  जाँच गर्न बाध्य पार्ने कुनै चीज (जस्तै ह्यान्ड ब्याग वा फोन) पछाडि छोड्नु।

घरपालुवा जनावरहरू, विशेष गरी कुकुरहरूलाई पनि गर्मीमा थप हेरचाह चाहिन्छ। तातो दिनहरूमा, तिनीहरूलाई घर भित्र वा छायाँमा राख्नुपर्छ र हिड्न वा व्यायामको लागि लैजानुहुँदैन ( तिनीहरूका पञ्जाहरू तातो सतहहरूमा मात्र जल्न सक्छन्, तर तिनीहरू हामी जस्तै पसिनाले चिसो हुन नसक्ने हुनाले, तिनीहरू विशेष गरी गर्मी स्ट्रोक को जोखिममा छन्।

स्रोत:https://www.bbc.com/future/article/20220718-the-tips-from-science-for-staying-cool-in-a-heatwave