नेपालका लागि स्वास्थ्य चुनौती बन्दै डेंगु महामारी

काठमाडौं- आइतबार धरान उपमहानगरपालिकामा १ सय ६८ जनामा डेंगु परीक्षण गर्दा १ सय ४८ जनामा सङ्क्रमण पुष्टि भएको छ। धरान उपमहानगरपालिकाका स्वास्थ्य महाशाखा प्रमुख उमेश मेहेताले एकै दिन १ सय ४८ जना डेंगुको सङ्क्रमण पुष्टि भएको जानकारी दिएका छन्। डेंगुको आशङ्काले परीक्षण गराएकामध्ये ८८ प्रतिशतमा सङ्क्रमण पुष्टि भएको छ। यसले धरानमा डेंगुको उच्च जोखिम रहेको प्रस्ट हुन्छ।

अहिले धरानमा १ हजार ९ सय ११ सङ्क्रमित छन्। चार जनाले डेंगुका कारण मृत्युवरण गरिसकेको स्वास्थ्य महाशाखासँग तथ्याङ्क छ। धरानको सबै वडामा डेंगु फैलिए पनि वडा नम्बर ११, १५, १७ र १८ मा सबैभन्दा बढी सङ्क्रमित फेला परेका छन्। 

‘यहाँ किट पर्याप्त छैन। किटको त्यति महत्त्व पनि छैन। उस्तै लक्षण देखा परेकालाई डेंगु भएको मानिन्छ। सबैलाई परीक्षण गरेर साध्य पनि हुँदैन,’ मेहता भन्छन्। बिरामी बिपी प्रतिष्ठानमा उपचारका लागि जाने गरेकोमा त्यहाँ चाप बढेको छ। अस्पतालमा भिडभाड बढिरहेकाले बेड पाउनै मुस्किल हुने गरेको मेहताले जानकारी दिए। यसले गर्दा बिरामीको व्यवस्थापनमा समस्या भइरहेको उनी बताउँछन्।

दिनमा ३०० जना फिवर क्लिनिकमा जँचाउन गइरहेका हुन्छन्। आकस्मिक कक्षमा पनि बिरामीको चाप बढेको उनले जानकारी दिए। प्रतिष्ठानमा डेंगु उपचारका लागि  छुट्टै वार्डको व्यवस्थापन पनि हुँदै छ।

डेंगु रोकथामका लागि बिरामीको स्क्रनिङ गर्न टेन्टको व्यवस्था गरिएको उनले जानकारी दिए। त्यस्तै वडा-वडामा विद्यालयका प्रधानाध्यापक, विद्यार्थी र स्वास्थ्यकर्मी परिचालन गरेर लार्भा नष्ट गर्ने काम भइरहेको उनी बताउँछन्।

‘धरानमा पानीको अभाव छ। भाडाँकुडामा पानी जम्मा गरेर राख्नुपर्छ। सफा पानीमा लामखुट्टेले लार्भा बनाउने भएकाले यसको जोखिम बढिरहेको हो,' उनले भने। एक डेढ महिनादेखि ‘खोज र नष्ट गर कार्यक्रम’ सञ्चालन गरे पनि डेंगु फैलिरहेको उनको भनाइ छ। 

'अझ व्यापक रूपमा घर-घरमा पुगेर कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने अभियान भोलिदेखि सुरु गर्ने छौं। अन्तरक्रिया कार्यक्रम पनि भइरहेको छ। वडा नम्बर १३ मा अभियानकै क्रममा जुटिरहेका छौं,’ उनले भने। 

डब्लुएचओको जोखिम मूल्याङ्कन

सन् २००४ मा भारतबाट फर्केका यात्रुमा नेपालमा पहिलो पटक डेंगुको सङ्क्रमण देखिएको थियो। त्यस बेलादेखि नेपालमा डेंगुको महामारी फैलिएको छ।

नेपालमा बारम्बार देखिने भएकाले पुनः सङ्क्रमणको जोखिममा पर्नसक्ने भएकाले समयमै र सही ढङ्गले व्यवस्थापन गर्न नसके गम्भीर जटिलता आउन सक्नेतर्फ सरोकार बालाहरूले चिन्ता व्यक्त गर्न थालेका छन्।

हाल, देशभित्र सीमित अस्पताल क्षमता र स्वास्थ्य सेवा सेवाहरूको सीमित पहुँच तथा प्रयोगको कारणले गर्दा गम्भीर डेंगुका बिरामी र मृत्यु दर बढ्दो छ। डेंगु भाइरसले महामारी निम्त्याउन सक्ने चिन्ताका बीच सरोकारवालाको खासै ध्यान पुगेको देखिँदैन।

डेंगु भाइरस सङ्क्रमणको प्रारम्भिक पहिचान र उपयुक्त क्लिनिकल व्यवस्थापनले डेंगुको गम्भीरता र मृत्युदर घटाउन सक्छ। यसलाई प्रभावकारी रूपमा नियन्त्रण गर्न भेक्टर निगरानी, केस पत्ता लगाउन प्रयोगशालाको क्षमता वृद्धि र तीव्र ज्वरोको निगरानीमा जोड् दिनुपर्छ।

डब्लुएचओको सल्लाह

डेंगु भाइरस सङ्क्रमणको लागि लामखुट्टेको (वेक्टर) प्रजनन साइटहरू मानव बसोबासको नजिक हुनु जोखिम एक महत्त्वपूर्ण कारक हो। 

डेंगु मानिसबाट मानिसमा सर्दैन तर सङ्क्रमित व्यक्तिलाई टोकेको लामखुट्टेले मानिसमा सार्न सक्छ। यसैले, यो चक्रले सङ्क्रमित लामखुट्टेलाई घर–परिवार र छिमेकमा डेंगु भाइरस फैलाउन सक्षम बनाउँछ। जसका कारण सङ्क्रमित बढ्छन्। 

डेंगुको रोकथाम र नियन्त्रण प्रभावकारी भेक्टर नियन्त्रणमा निर्भर गर्छ। डब्लुएचओले एडिस उपप्रजाति (डेंगुको भेक्टर) सहित लामखुट्टे भ्याक्टरहरू नियन्त्रण गर्न एकीकृत भेक्टर व्यवस्थापन (आइभिएम ) भनेर चिनिने रणनीतिक दृष्टिकोणलाई बढवा दिन्छ। 

आइभिएमलाई सम्भावित प्रजनन साइटहरू हटाउन, भेक्टर जनसङ्ख्या घटाउन र व्यक्तिगत एक्सपोजर कम गर्नको लागि परिष्कृत गरिनुपर्छ। यसमा लार्भा र वयस्कहरूका लागि भेक्टर नियन्त्रण रणनीतिहरू (जस्तै, वातावरणीय व्यवस्थापन र स्रोत घटाउने र रासायनिक नियन्त्रण उपायहरू), साथै मानिसहरू र घरपरिवारको सुरक्षाका लागि रणनीतिहरू समावेश गर्नुपर्छ।

भेक्टर नियन्त्रण गतिविधिहरूले मानव–भेक्टर सम्पर्क (आवास स्थान, कार्यस्थल, विद्यालय र अस्पताल र काठमाडौं उपत्यकामा निर्माण स्थलहरू) जोखिम भएका सबै क्षेत्रहरूमा केन्द्रित हुनुपर्छ।

भेक्टर नियन्त्रण गतिविधिहरूले साप्ताहिक आधारमा घरको पानी भण्डारण कन्टेनरहरू छोप्ने, निकास गर्ने र सफा गर्ने कार्य समावेश गर्न सक्छन्। आपत्कालीन उपायको रूपमा कीटनाशकको साथ स्पेस स्प्रे गर्न सकिन्छ। क्लोरिनेशन र बाहिरी कन्टेनरहरूमा पानी भण्डारणको लागि उपयुक्त लार्भिसाइड/कीटनाशकको प्रयोगलाई पनि विचार गर्नुपर्छ।

बाहिरी गतिविधिहरूमा व्यक्तिगत सुरक्षात्मक उपायहरूमा खुल्ला छाला वा कपडामा रिपेलेन्टको प्रयोग, र लामो बाहुलाको सर्ट र ट्राउजर लगाउनुपर्छ। 

घरभित्रको सुरक्षा गर्न घरेलु कीटनाशक एरोसोल उत्पादनहरू वा लामखुट्टे कोइलहरूको प्रयोग समावेश हुन सक्छ। झ्याल र ढोकाको पर्दा, साथै वातानुकूलित, घरमा लामखुट्टे प्रवेश गर्ने सम्भावना कम गर्न सकिन्छ। 

कीटनाशक–उपचार गरिएको जालीले दिनको समयमा सुत्ने बेला लामखुट्टेको टोकाइबाट मानिसहरूलाई राम्रो सुरक्षा प्रदान गर्दछ। एडिस लामखुट्टे बिहान र साँझमा सक्रिय हुने भएकोले, व्यक्तिगत सुरक्षा उपायहरू अपनाउन सिफारिस गरिन्छ।